Aby wszystko nie obróciło się w pył...

Wykonując pracę, narażeni jesteśmy niejednokrotnie na oddziaływanie różnych czynników, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia. Rozpoznanie tych czynników i zrozumienie ich wpływu na organizm ludzki jest niezbędne, aby chronić się przed potencjalnym zagrożeniem.

Zagrożeniem, na jakie jesteśmy najbardziej narażeni, jest od dobrych kilku lat hałas, na drugim miejscu natomiast od dawna plasują się zanieczyszczenia pyłowe, które stanowią oczywiście dużo mniejszy odsetek ogólnej liczby zagrożeń, ale nadal są realnym problemem w pracy. Emisja zanieczyszczeń pyłowych obecna jest w przemyśle od dawna i towarzyszy większości podstawowych procesów technologicznych. Do najbardziej pyłotwórczych należą: kruszenie, burzenie, wydobycie surowców, transport i mieszanie. Najbardziej szkodliwe są tak zwane pyły wysokodyspersyjne w dużych stężeniach. Powstają one w trakcie ostrzenia, szlifowania i polerowania. Postępujący rozwój przemysłu, wprowadzanie innowacyjnych technik produkcyjnych, nowoczesnych maszyn i narzędzi pracy oraz nowych związków chemicznych o nierozpoznanej toksyczności może generować powstawanie nowych zagrożeń o nieznanych skutkach zdrowotnych. Efekty zdrowotne działania pyłów uwidaczniają się zwykle po okresie utajenia (latencji) w postaci różnego rodzaju chorób dróg oddechowych, patologicznego rozrostu tkanki łącznej (działanie pylicotwórcze) oraz w postaci nowotworów. W 2014 r. – 279,0 tys. osób liczonych raz w grupie czynnika przeważającego (w tym 40,1 tys. kobiet) pracowało w warunkach zagrożenia czynnikami związanymi ze środowiskiem pracy (tj. odpowiednio 5,2 proc. i 0,7 proc. ogólnej liczby zatrudnionych objętych badaniem). W stosunku do 2013 r. oznacza to spadek o 9,6 tys. osób, tj. 3,4 proc. Spośród czynników związanych ze środowiskiem pracy największe zagrożenie stanowił hałas, którym zagrożonych było 184,3 tys. osób (54,3 proc. osobozagrożeń związanych ze środowiskiem pracy). Liczba pracowników narażonych na hałas była niemal trzykrotnie większa od liczby pracowników zagrożonych drugim pod względem częstości występowania czynnikiem szkodliwym – pyłami przemysłowymi, na które narażonych było 64,0 tys. osób (18,9 proc. osobozagrożeń związanych ze środowiskiem pracy). Największą liczbę osób narażonych na hałas oraz pyły przemysłowe odnotowano w górnictwie, gdzie przeważał dział wydobywanie węgla kamiennego i brunatnego oraz w przetwórstwie przemysłowym, gdzie dominowała produkcja wyrobów z metali1.Pyły przemysłowe fachowo są nazywane aerozolami, których fazę rozproszoną stanowią ziarna, cząstki stałe będące wynikiem procesów produkcyjnych. 

HITACHI. RP 350YDH

Wszystkie obowiązujące akty prawne oraz normy podają podstawowe pojęcia związane z zanieczyszczeniami pyłowymi. WHO (Światowa Organizacja Zdrowia) definiuje je jako znajdującą się w powietrzu mieszaninę substancji organicznych lub nieorganicznych. Ze względu na rozmiar cząsteczek WHO wyróżnia dwa ich rodzaje:

• pył gruby, w którym ziarna pyłu są nie mniejsze niż 1μm, a przeważnie większe niż 2,5 μm średnicy;
• pył drobny przeważnie mniejszy niż 2,5 μm średnicy ziarna.

Pyły przemysłowe dzielone są najczęściej w oparciu o ich właściwości fizykochemiczne, pochodzenie, stopień rozdrobnienia oraz właściwości toksykologiczne i działanie na organizm ludzki. Najbardziej szkodliwe rodzaje pyłów, powstają w trakcie ostrzenia, szlifowania i polerowania, co wynika głównie z faktu, że podczas tych prac powstają pyły o najmniejszych cząsteczkach, które są respirabilne i docierają do płuc. Pylice wśród chorób zawodowych w Polsce zajmują ciągle jedno z czołowych miejsc pod względem liczby stwierdzanych rocznie zachorowań. W ciągu ostatnich lat było to np. miejsce trzecie (po boreliozie oraz przewlekłych chorobach narządu głosu i słuchu). Skutki działania pyłów w większości przypadków są nieodwracalne. Do najczęściej spotykanych chorób należy zaliczyć pylicę płuc, krzemicę płuc, bawełnicę, nowotwory złośliwe układu oddechowego, przewlekłe zapalenia oskrzeli oraz przewlekłe nieżyty błon śluzowych nosa, krtani i tchawicy. Każdy rodzaj pyłu ma określone pochodzenie i w związku z tym również w konkretny sposób oddziałuje na ciało ludzkie.

Pyły drażniące – pochodzą z nierozpuszczalnych ciał stałych i materiałów niezawierających wolnej krzemionki: węgla, żelaza, szkła, aluminium, związków baru. Ich mechanizm działania polega na wniknięciu do układu oddechowego. Nie powodują określonej swoistej reakcji narządu; są deponowane na błonach śluzowych wyścielających drogi oddechowe, w wyniku czego wywołują nieżyty i nieswoiste choroby układu oddechowego; doprowadzają do niewielkiego stopnia zmian czynnościowych układu oddechowego, mogą również doprowadzić do podrażnień spojówki i rogówki oka.

Pyły toksyczne – to toksyczne związki chemiczne metali, np. ołowiu, rtęci, aluminium, miedzi, cynku, manganu, niklu itp., również pyły zawierające olejki eteryczne. Ulegają rozpuszczeniu w płynach ustrojowych; po wniknięciu do układu oddechowego wywołują zatrucia oraz ostre lub przewlekłe uszkodzenia określonych narządów, centralnego układu nerwowego, nerek.

Pyły alergizujące – dzielimy na organiczne (pyły bawełny, konopi, lnu, drewna, sierści, jedwabiu, zboża, masy perłowej, pudru ryżowego) oraz pyły pochodzenia chemicznego (leki, pyły arsenu, miedzi, chromu). Nie powodują reakcji ze strony tkanki łącznej i nie prowadzą do rozwoju zmian włóknistych w płucach; mogą być przyczyną schorzeń o podłożu uczuleniowym, takich jak dychawica oskrzelowa, gorączka włókniarzy i gorączka poniedziałkowa, gorączka odlewników, astma oskrzelowa, odczyny skórne lub nieżyty dróg oddechowych. Są również przyczyną anatomicznego i czynnościowego uszkodzenia narządu oddechowego i krążenia; zwiększają predyspozycję do chorób infekcyjnych. Działanie uczulające pyłów ujawnia się u osób szczególnie wrażliwych, gdyż decydującą rolę odgrywa tu predyspozycja osobnicza.

Pyły kancerogenne, o strukturze włóknistej – to aktynolit, amozyt, antofilit, chryzotyl, krokidolit, remolit, talk zawierający włókna azbestu, pyły drewna twardego (dębu, buka), pyły skóry oraz według najnowszych badań pyły zwierające krystaliczne odmiany dwutlenku krzemu. Powodują powstawanie chorób nowotworowych.

Pyły zwłókniające oraz pyły mineralne – kwarc, krystobalit, trydymit, krzemiany: azbest, talk, kaolin, pył z kopalń węgla lub rud żelaza, pyły mieszane zawierające krzemionkę. Wnikają do płuc i wywołują specyficzny odczyn wytwórczy ze strony tkanki łącznej, w przegrodach międzypęcherzykowych, ścianach oskrzeli i tkance okołooskrzelowej, prowadzący do uszkodzenia anatomicznego i czynnościowego układu oddechowego oraz krążenia, tj. zmian charakterystycznych dla pylicy płuc. Zwiększają również predyspozycje płuc do chorób o charakterze infekcyjnym; stanowią poważny problem w medycynie pracy.

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wzrost stężenia pyłu w powietrzu powoduje m.in. wzrost liczby zgonów z powodu chorób układu oddechowego i krążenia, zwiększenie ryzyka dodatkowych hospitalizacji powodowanych przez zapalenia oskrzeli i astmę. Ocena narażenia na pyły jest złożonym procesem i polega na wykonaniu pomiarów stężeń pyłów oraz ilościowym określeniu ich obecności na stanowiskach pracy. Dodatkowo należy wskazać poziom ekspozycji na pyły i określić, jaki może być maksymalny czas pracy w danym środowisku, w celu zabezpieczenia pracowników przed szkodliwymi skutkami długiego przebywania na danym stanowisku pracy. Kryteriami niezbędnymi do wykonania takich ocen są przede wszystkim przepisy prawa oraz ogólna w iedza z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy poszerzona o wiedzę z zakresu toksykologii i epidemiologii. Wyniki oceny narażenia są podstawą oceny ryzyka zawodowego oraz doboru środków ochrony osobistej przed zapyleniem. Dlatego niezbędny i ważny jest monitoring zapylenia i ekspozycji pracowników w miejscu pracy wszędzie tam, gdzie występuje szkodliwy czynnik. Częstotliwość przeprowadzanych badań zależy od stopnia zagrożenia. Oczywiście, same pomiary niczego nie zmienią i nie pozwolą się pozbyć problemu. Są natomiast świetnym wyznacznikiem tego, jakie działania muszą zostać podjęte, aby zniwelować szkodliwe efekty ekspozycji pracowników. W zakładach produkcyjnych stosuje się wiele nowoczesnych rozwiązań, które pozwalają chociaż trochę uporać się z tym problemem, są to między innymi wyciągi miejscowe, które muszą podlegać regularnej kontroli, odpowiednia wentylacja pomieszczeń, która również powinna zostawać pod ścisłym nadzorem, środki ochrony indywidualnej, czyli maski lub półmaski ochronne. W pomieszczeniach, gdzie występuje duże zapylenie, należy systematycznie dokonywać gruntownego oczyszczania wszelkich powierzchni, ściany muszą być łatwe w utrzymaniu, a podłogi pokryte łatwozmywalnymi materiałami.